آزادی اجتماعی از منظر قرآن
پدید آورنده : آیة اللّه جوادی آملی
آزادی در اسلام
یکی از ویژگی های جامعه اسلامی آزادی است به این معنا که آیا فرد وقتی در جامعه زندگی می کند از آزادی برخوردار است یا نه؟ در این فصل اقسام معنا، حدود و شئون مختلف آزادی مطرح می شود.
اقسام آزادی
آزادی عقلی:
سخن درباره آزادی عقلی بحث از یک مسئله تکوینی است نه اخلاقی، قانونی، حقوق و قراردادی و آن بحث این است که آیا انسان مجبور است یا مفوّض و به خود وانهاده شده؟ در کتاب های فلسفه و کلام در پاسخ این پرسش گفته شده که انسان نه مجبور است، تا اسناد و نسبت کارهایش به او مجازی باشد و نه مفوّض است تا اسناد کار به او به نحو استقلال باشد، هم جبر باطل است و هم تفویض و آنچه حق است، امر بین الامرین است که از آن به «اختیار و آزادی» انتخاب یاد می شود. بسیاری از حکما در کتابهای عقلی به این سخن عقیده دارند.امّا معتقدان به جبر تاریخ و صاحبان تفکّر اشعری انسان را آزاد نمی دانند.
نفی جبر و تفویض و اثبات آزادی از حوزه این مباحث خارج است، زیرا بحثی عقلی است که آیاتی از قرآن چون: «انّا هدیناه السّبیل امّا شاکراً و امّا کفوراً؛ ما انسان ها را هدایت کردیم و راه را به او نشان دادیم او یا شکر و پذیرای هدایت است و یا کفور و ناسپاس در برابر هدایت است و آن را نمی پذیرد.»(1) و «و قل الحقّ من ربّکم فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر؛ حق را از طرف پروردگار بگو هر که خواهد ایمان آورد و هرکه خواهد کفر ورزد»(2) مبین آن می باشند.
آزادی اخلاقی:
آزادی اخلاقی را قرآن کریم در روایات معصومین(ع) به انسان ها آموختند تا از بند رذایل اخلاقی رهایی یابند، چون یک انسان متکبر یا طمع ورز و آزمند، هرگز آزاد نیست این آزادی در کتابهای اخلاق قابل طرح است که به عنوان یک فضیلت اخلاقی تحت عنوان (حرّیت) مورد بحث قرار می گیرد.
آزادی عرفانی:
برتر از دو قسم یاد شده، آزادی عارفانه است ـ نه زاهدانه ـ و آن اینکه انسان از هرچه رنگ تعلق، بلکه از هرچه رنگ تعیّن پذیرد آزاد باشد، چیزی او را به خود جذب و جلب نکند و برای انسان چیزی جز خدا که مطلق محض است، جاذبه نداشته باشد این آزادی که عارف در پی آن است، اگر در کتاب های اخلاقی مطرح می شود در حدّ یک اشاره است که از آن می گذرند و این اوج اخلاق و در محور یافته های اهل معرفت است.
آزادی حقوقی:
این آزادی، مورد بحث حقوقدانان و قانون شناسان است که مواد قانونی باید طوری تدوین شود که اجرای آن مستلزم برخورد حقوقی نباشد یعنی یک انسان در کیفیت بهره برداری از مواهب طبیعی تا حدّی آزاد است که آزادی او مزاحم حقوق و بهره وری دیگران نباشد و اصل «لاضررو لا ضرار فی الاسلام» در همین محدوده قابل اجرا است. این آزادی حقوقی و قانونی است.
از اقسام یاد شده آزادی برخی مانند آزادی عقلی در این مقاله مورد بحث واقع نمی شود و بعضی مانند آزادی اخلاقی، عرفانی و حقوقی مورد بررسی قرار می گیرد.
.